Halk arasında yaygın olarak kullanılan adıyla belden su alma, tıbbi adıyla lomber ponksiyon ilk kez 1891 yılında yapılmış olmasına rağmen günümüzde de tıpta vazgeçilemez tanı yöntemlerinden biridir. Bu yöntemde, omuriliğin etrafını çevreleyen omurilik sıvısınının tıbbi adıyla liquor cerebrospinalis’in incelenmesi hedeflenmektedir. Genellikle beyin omurilik sıvısı veya BOS olarak da adlandırılan bu sıvının incelenmesi ile ön planda sinir sistemi hastalıklarının tanısı hedeflenmektedir. Tıp dilinde bel bölgesi lomber bölge olarak adlandırıldığı için halk arasında belden su alma olarak adlandırılan yöntemin tıp dilinde karşılığı lomber ponksiyondur. Belden su alma yönteminin ve amaçlarının anlaşılabilmesi için bazı temel bilgileri aşağıda özetledim.

Beyin omurilik sıvısı (BOS) nedir?

Omurganın içinde bulunan omurilik, kafatasının içinde bulunan beyin ile birlikte merkezi sinir sistemini oluşturur. Gerek omuriliğin sinirlerini, gerekse beyni dış etkilerden ve darbelerden koruyabilmek için bu sinir dokusundan oluşmuş yapıların içinde ve çevresinde beyin omurulik sıvısı yani BOS bulunur. Günümüzde BOS’un bu temel görevi haricinde birçok farklı görevi de ayrıca tanımlanmıştır. Ancak konunun dağılmaması için bunlara değinmeyeceğim. BOS su gibi berrrak ve renksiz bir sıvıdır. Genellikle içinde çok az sayıda hücre bulunur. BOS’un şeker ve protein içeriği de kanımıza göre çok düşüktür. Vücudumuz sürekli olarak merkezi sinir sistemi içindeki yapılardan BOS üretmektedir. Bu üretilen BOS’un yaşa göre insan vücudunda belli bir miktarda tutulmasıda lenf sistemi tarafından sağlanmaktadır. Yani BOS’un fazla kısmı lenf sistemince emilmektedir. Sonuç olarak insan vücudunda BOS üretimi ve BOS’un emilmesi sürekli olarak devam eden dengeli bir süreçtir ve bu sürecin sonunda BOS miktarı her yaş için belli limitler içinde tutulur.

Hangi hastalıklarda belden su alınır?

Belden su alma yöntemiyle başta merkezi sinir sisteminin iltihabı hastalıkları olmak üzere, merkezi sinir sisteminin tümöral hastalıkları, immünolojik hastalıkları, kanamalı hastalıkları gibi bir çok hastalığın tanısının konması veya merkezi sinir sisteminde bu tarz hastalıkların olmadığının gösterilmesi amaçlanır. Bu hastalıkları isimleri ile birlikte sıralarsak; menenjit, ensefalit, multipl skleroz, Guillian Barré Strohl sendromu, meningitis karsinomatoza vb. sayılabilir. Belden su alma tabiri tıpta sık kullanılan lomber ponksiyon tabirini birebir karşılamamaktadır. Çünkü lomber ponksiyon sırf belden su almak için değil bazı kanser hastalıklarında, iltihabi hastalıklarda veya radyolojik yöntemlerde dışarıdan BOS’ a ilaç veya radyolojik madde vermeyi de kapsar. Ancak bu yazıda özellikle merkezi sinir sistemi enfeksiyonları temel alınarak konuşulduğu için, belden su alma olarak bilinen lomber ponksiyon uygulamasından söz edeceğim.

Belden su alma hangi hastalarda uygulanamaz?

Belden su alma uygulaması her hastada uygulanabilecek bir tanı yöntemidir. Ancak bunun bazı istisnaları vardır. Bu istisnaları kısaca şöyle özetlemek mümkündür:

• Kafa içi basının artmış olduğu durumlar
• Papil ödemi
• Bel suyunun alınacağı bölgede ağır deri yarası “dekübitis”
• Bel suyunun alınacağı bölgede yaygın iltihaplı doku
• Omurganın belden su almaya imkan vermeyecek yapısal bozuklukları
• Bel suyu alınacak bölgede oeteomiyelit denen kemik iltihabı
• Uzamış kanama zamanı
• Trombosit sayısı düşüklüğü
• Pıhtılaşma bozuklukları

Bel suyu alınacak her hasta bu işlem öncesinde labaratuvar tetkikleri yapılarak ve göz dibine bakılarak yukarıda sıralanan istisnai durumlar açısından mutlaka tetkik edilir.

Belden su alma nasıl yapılır?

Omurga; boyun, göğüs, bel, kuyruk sokumu ve kuyruk sokumu ucu olarak beş ana bölümden oluşur. Yukarıda da belirttiğim gibi bel bölgesi tıp literatüründe lomber bölge olarak adlandırılır ve yapılan belden su alma işlemi bu yüzden lomber ponksiyon olarak adlandırılır. BOS alabilme işlemi hasta yatarken veya otururken yapılabilir. Lomber ponksiyon yapılırken hastanın arkasına geçilir ve lomber ponksiyonun yapılacağı bel bölgesi işaretlenir. Bel omurgası beş tane omurgadan oluşmakta olup lomber ponksiyon, lomber bölge omurları sırttan kalçaya doğru yani yukarıdan aşağıya doğru sayıldığında 3.- 4. omur arasından veya 4. ile 5. omur arasından yapılır. Genellikle tercih edilen 4. ile 5. omur arası bölgedir. Elle hastanın bel bölgesindeki ponksiyon yeri tespit edildikten sonra ponksiyonu yapacak olan kişi eline steril eldivenler giyer, ağzına cerrrahi maske takar ve sonra bu bölgeyi dezenfektan maddeler ile dezenfekte eder. Daha sonra atravmatik denen dokuyu az zedeleyen özel ince iğneler ile yukarıda belirtilen omur aralıklarından birine girilerek BOS alınır. BOS’un alınmasından sonra lomber ponksiyon iğnesi yerinden çıkarılır iğnenin girdiği yer üzerine birkaç dakika süre ile steril bir bezle basılır ve bantlanır.

Belden su almanın zararları var mıdır?

Erişkinlerde omurga içinde seyreden omurilik 1. ve 2. omur arasında sonlanır. Süt çocuklarında ise omurilik 2. ila 3. omur arasında sonlanmaktadır. Dolayısı ile lomber ponksiyon 3.-4. veya 4.-5. omur arasından yapıldığı için bu alanda omurilik bulunmamaktadır. O yüzden belden su alma yönteminde omuriliği zedelemek söz konusu olmaz. Lomber ponksiyon yapılan 3.-4. veya 4.-5. omur arasında BOS ile birlikte birkaç sinir lifi bulunmaktadır. Eğer lomber ponksiyonda bu sinirlere değilirse kişi bacağında kısa süreli gelip geçici ağrı hissedebilir. Ancak lomber ponksiyonun en sık karşılaşılan komplikasyonu özellikle lomber ponksiyon yapılan ergenlerin veya erişkinlerin %5’inde görülen şiddetli başağrılarıdır. Özellikle yatarken bu ağrının kaybolması bu ağrının karakteristiğidir. Lomber ponksiyon sırasında veya sonrasında karşılaşılabilecek sorunları şöyle özetlemek mümkündür:

Riskler

Lomber ponksiyon genelde güvenli olmasına rağmen bazı riskleri de vardır. Bunlar arasında:

• Lomber ponksiyon sonrası gelen baş ağrısı. Lomber ponksiyon yapılan her üç kişiden birinde, sıvının yan dokulara kaçması sebebiyle baş ağrısı görülebilir. Ağrı, lomber ponksiyondan birkaç saat sonra başlar, bu süre iki güne kadar çıkabilir ve ağrıyla birlikte baş dönmesi ve bulantı da yaşanır. Lomber ponksiyon sonrası baş ağrısı, birkaç saatle bir hafta arası, hatta bazen daha uzun sürebilir.
• Belde ağrı ve rahatsızlık hissi. Lomber ponksiyon sonrasında, belinizde ağrı veya hassasiyet oluşabilir. Ağrı bacaklarınıza da vurabilir.
• Kanama. Eğer kanı sulandıran veya pıhtı önleyici ilaçlar alıyorsanız veya kanınızda pıhtılaşma problemi varsa, ciddi bir kanama olabilir.
• Beyin sapı fıtığı. Beyin tümörü veya başka lezyonlardan dolayı kafatası baskısının artması, lomber ponksiyon sonrasında beyin sapının sıkışmasına sebep olabilir. Lomber ponksiyon öncesinde gerekirse, kafatası basıncında artma olup olmadığının bilgisayarlı tomografi veya MRI ile kontrol edilmesinde fayda vardır. Bu komplikasyon çok nadiren görülür.

Neler Yaşayacaksınız / Neler Olabilir?

Lomber ponksiyon, ya ayakta tedavi merkezinde ya da hastanede yapılır. Sizden hastane elbisesi giymeniz istenir. Sonra yan dönüp dizlerinizi göğsünüze çekerek yatarsınız. Bu pozisyonda sırtınız gevşer, omurlarınızın arası açılır, iğnenin girmesi kolaylaşır. Beliniz antiseptikle silinir ve steril bir çarşafla kapatılır.

Prosedür süresince

• İğneyi batırmadan önce, bölgeyi uyuşturmak için lokal anestezi yapılır. Anestezi yapılırken hafif ve çok kısa süreli bir acı duyabilirsiniz.
• İnce, içi boş bir iğne iki omurilik kemiğinin arasından, omurilik zarından içeri omurilik kanalına batırılır. Bu sırada sırtınızda bir baskı hissedebilirsiniz.
• İğne içeri girdiğinde hafifçe pozisyon değiştirmeniz istenebilir.
• Omurilik sıvısının basıncı ölçülür, az bir miktar sıvı çekilir ve basınç yeniden ölçülür. Gerekirse bir ilaç veya madde enjekte edilir.
• İğne çıkartılır ve sargı beziyle üstü kapatılır.

Prosedür genellikle 45 dakika sürer ama daha uzun da sürebilir. Doktorunuz sonrasında sizden yatıp dinlenmenizi isteyebilir.

Prosedürden sonra

• Dinlenin. Prosedürün yapıldığı gün için, herhangi bir zorlu aktivite planlamayın. Fiziksel olarak yorulmayacaksanız, işe geri dönmenize izin verilebilir. Yapacaklarınızı doktorunuzla görüşün.
• Ağrı kesici alın. Asetominofen içeren ağrı kesiciler, baş veya sırt ağrınızı gidermeye yardımcı olur.

Omurilik sıvısı incelenmek üzere laboratuara gider. Laboratuar teknisyenleri omurilik sıvısını incelerken genellikle şunlara bakarlar:

• Genel görünümü. Omurilik sıvısı normalde renksiz ve berraktır. Bulanık, sarı veya pembe bir renkteyse iltihap anlamına gelebilir.
• Protein (Total protein ve bazı proteinlerin mevcudiyeti). Total protein miktarının yüksek olması (desilitre başına (mg/dL) 45 miligramdan fazla) enfeksiyon veya başka inflammatuvar durumların varlığını gösterir. Her laboratuvarın ortalama değeri farklı olabilir.
• Beyaz kan hücreleri. Omurilik sıvısında, normal olarak, bir mikro litrede en fazla 5 mononükleer lökosit (beyaz kan hücresi) vardır. Bu sayının yüksek olması enfeksiyon olduğunu gösterir. Her laboratuvarın ortalama değerleri farklı olabilir.
• Şeker (glikoz). Omurilik sıvısında düşük şeker oranı (50 mg/dL’den az), enfeksiyonun veya başka bir durumun habercisidir.
• Mikroorganizmalar. Bakteri, virüs mantar veya başka mikroorganizmaların varlığı enfeksiyon habercisidir.
• Kanser hücresi. Kanser hücrelerinin mevcudiyeti beyinde, omurilikte veya beyin sıvısında kanser olduğunu gösterir.

Laboratuvar sonuçları, teşhis için, tahlil süresince alınan omurilik sıvısı basıncı gibi bilgilerle birleştirilir.

Sağlık personeli size sonuçları genelde birkaç gün içinde ulaştırır ama bazen bu süre daha uzun sürebilir. Doktorunuza sonuçları ne zaman alabileceğinizi sorun.

Doktorunuza sormak istediğiniz soruları yazın. Doktorunuzun söylediği herhangi bir şeyi anlamadığınızda sormaya çekinmeyin. Sormak istediklerinizin arasında şunlar olabilir:

• Sonuçlara bakarsak, bir sonraki adımım ne olmalı?
• Kontrole gelmem gerekecek mi?
• Sonuçları etkileyen herhangi bir şey olabilir mi, sonuçlar daha farklı çıkabilir miydi?
• Bu testin daha sonra yeniden yapılması gerekecek mi?